به گزارش روابط عمومی، نشست علمی پژوهشی «تأثیر شرایط اجتماعی در شکل‌گیری قالب‌های جدید عزاداری محرم در عصر آل بویه» به همت انجمن علمی- پژوهشی تاریخ معاونت پژوهش و همکاری بخش مجازی جامعه الزهرا علیهاالسلام به صورت برخط برگزار شد.
در این نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد فلاح زاده و حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید ناصر موسوی حضور داشتند.
در آغاز جلسه، حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی پس از تشکر از مسئولان برگزاری نشست، در مورد موضوع جلسه توضیح مختصری ارائه داد و اظهار داشت: منظور از شرایط اجتماعی، همه شرایط، رخدادها و عواملی است که در زندگی همه یا اکثر مردم تأثیر داشته باشد؛ در شرایط موجود و همه‌گیری ویروس کرونا درباره برگزاری مجالس عزاداری نظرات مختلفی را در جامعه شاهد بودیم، گروهی با برگزاری آن در شرایط فعلی مخالفت کرده و گروهی دیگر بر برگزاری مراسم تأکید داشتند.
استاد حوزه و پژوهشگر علوم دینی افزود: دسته اول دو طیف بودند و دو استدلال داشتند؛ طیفی قبل از کرونا نیز به دلایلی با این گونه مجالس و مراسم مخالف بودند که الان کاری با آنها نداریم، اما طیفی از این دسته به دلیل نگرانی که در خصوص سلامت مردم داشتند، مخالف برگزاری مراسم بودند و اعتقاد داشتند که جان انسان‌ها و سلامتی آنها مهمتر از توقف موقت عزاداری است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی ادامه دادند: دولت آل بویه اولین دولت بزرگ شیعی بود که مراسم عزاداری رسمی برای حضرت أباعبدالله الحسین علیه‌السلام در روز عاشورا را در سطح ملی و با حمایت دولت برگزار کرده است؛ این دولت به لحاظ زمانی در اواخر غیبت صغری و در اوایل غیبت کبری و به لحاظ مکانی در گستره وسیعی از مناطق مرکزی جهان اسلام حکومت کرده و به لحاظ فکری شامل فرقه‌ها و نحله‌های مختلف فکری مسلمان بوده است.
وی تصریح کرد: از طرفی وجود دانشمندانی چون شیخ صدوق و شیخ مفید در این دوره و موضع این عالمان و اقدامات آنها در این شرایط می‌تواند برای بررسی تاریخی شرایط مشابه مغتنم و قابل استفاده باشد.
در ادامه نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده به موضوع اهمیت نخستین دولت شیعی در اواخر غیبت صغری و اوایل غیبت کبری اشاره کرد و بیان داشت: آل بویه بین سال‌های 321 تا 447 هجری قمری حکومت کردند و به لحاظ مکانی بر بخش گسترده‌ای از ایران و عراق مسلط شده و به سه شاخه تقسیم شدند که یکی در فارس، یکی در جبال و دیگری در بغداد حکومت می‌کرد و خلیفه عباسی را هم به اطاعت وا داشتند.
استاد حوزه و دانشگاه گفت: حکومت شیعی آل بویه در دل خلافت عباسی بغداد این طرز فکر را القا می‌کرد که نظریه حق خلافت عباسیان، دست کم از سوی گروه بزرگی از مردم آن زمانه به چالش کشیده شده و جامعه نیز این چالش را پذیرفته است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده تصریح کرد: روند تشکیل جمعیت بزرگ شیعی از عصر حضور تا عصر غیبت در بغداد، یکی از مواردی است که نیاز به پژوهش در حد رساله دکتری را دارد.
این پژوهشگر علومی دینی در ادامه با بیان اینکه یکی از بهترین راه‌ها برای مطالعه یک فرهنگ یا جامعه، مطالعه است، عنوان کرد: آیین به مثابه یک رسانه است و به دلیل آیینی بودن تشیع، مسیحیان سعی می‌کنند تشیع را مطالعه کنند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده با بیان نظریه «نظام‌واره تغییر در مطالعات تاریخ» به بیان روند دگرگونی‌ها در آیین‌ها و مراسم به عنوان یک بخش از سازوکار فکر فرهنگی پرداخت و نقش آن در باور به تحولات آیینی را تبیین کرد.
وی در مورد شروع آیین عزاداری در دولت شیعی، گفت: معزّ الدوله دستور داد تا بازارها را ببندند و آشپزان غذا پخت نکنند، و در بازارها خیمه نصب کرده، و بر آنها پلاس بیاویزند، و زن‌ها با موهای پریشان در شهر بگردند و برای امام حسین علیه‌السلام عزاداری کنند و البته زمان برپایی این سوگواری، از بامداد تا ظهر روز عاشورا بود.
پژوهشگر علومی دینی ادامه داد: طبق گزارش ابن اثیر، سپاهیان در عزاداری عاشورا شرکت کردند که گویا این حضور برای ثبات مراسم و نیز تامین امنیت آن و ترساندن مخالفان یعنی حنابله بوده است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده یادآور شد: قبل از این تاریخ، به دلیل حضور پرتنش حنابله در بغداد، در ایام محرم، امامیه در مساجد محله‌های شیعه‌نشین به عزاداری مشغول بودند که در گزارش‌های تاریخی بغداد ثبت شده است.
وی درباره تحولات ایجاد شده در عزاداری در عصر آل بویه، گفت: پیرامون سال‌های 400 هجری قمری، در بغداد و شهرهای بزرگ دیگر مراسم عاشورا از این قرار بود که در این روز بر طبل‌ها می‌نواختند و در راه‌ها و بازارها خاکستر و کاه می‌ریختند و بر دکان‌ها پلاس می‌آویختند و مردم اظهار حزن و‌اندوه می‌کردند و بسیاری از مردم آب نمی‌خوردند تا خود را به امام حسین علیه‌السلام که عطشان شهید شده، شبیه سازند. سپس زنان در حالی که نوحه سرایی می‌کردند و به سینه و صورت خود می‌زدند، با پای برهنه در بازارها و خیابان‌ها به راه افتاده و اظهار غم می‌کردند.
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: پس از چند سال، زیارت کربلا و سایر مراقد اهل بیت علیهم‌السلام در همین روز عاشورا به همراه منجنیق‌کشی رسم شد. منجنیق‌ها تخت‌هایی روان و زینتی بودند که در مراسم به مانند نماد هر محله، آن را در جلوی دسته‌ها حرکت می‌دادند و بعد حنابله از آنها الگوبرداری کردند و در عزای مصعب بن زبیر که در برابر عزای امام حسین علیه‌السلام آن روز را عزاداری می‌کردند از منجنیق استفاده کردند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده بیان داشت: سرعت تحولات در دوران زندگی علمایی همچون شیخ صدوق و شیخ مفید و شیخ طوسی بود که توصیه‌هایی جهت عزاداری و زیارت امامان معصوم علیهم‌السلام داشتند.
وی اظهار کرد: با توجه به درگیری‌های حنابله با امامیه در بغداد، از نظر اهل حدیث این مراسم در واقع احیای شعائر جاهلی بود و همین مایه درگیری‌هایی بین آنها و شیعیان در سال‌های 353 و 407 و 408 و سال‌های بعد شد. اهل حدیث عاشورا را روز جشن و شادی می‌دانستند و طبق حدیثی که آن را به پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم نسبت می‌دادند، عاشورا را روز ساخته شدن کشتی حضرت نوح علیه‌السلام، گلستان شدن آتش بر حضرت ابراهیم علیه‌السلام، عبور حضرت موسی علیه‌السلام از نیل و غیره عنوان می‌کردند و به شکرانه آن، روزه می‌گرفتند و لباس نو پوشیده و سرمه می‌کشیدند. اما از نظر امامیه این حدیث جعلی بود و عاشورا روز حزن اهل بیت علیهم‌السلام بود.
این پژوهشگر علومی دینی تصریح کرد: برخی از اهل سنت نیز، امروزه در ماه محرم روزه می‌گیرند، اما اگر از ایشان سوال کنید، می‌گویند ثوابش را به امام حسین علیه‌السلام هدیه می‌دهیم که کاملا عکس فرهنگ حنابله در قرن چهارم و پنجم است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده به تحول در فکر آیینی امامیه در عصر حضور اشاره کرد و افزود: از زمان امام صادق علیه‌السلام تحولات در فکر آیینی امامیه، آشکار شد و از زمان امامت امام هادی علیه‌السلام در فعالیت‌های مذهبی با سابقه، تحولاتی صورت گرفت و به فاصله نه چندان زیادی به آدابی نو در فرهنگ آیینی امامیه تبدیل شدند.
وی با بیان اینکه سنت زیارت از دیرباز میان امامیه در زیارت مزار امام حسین علیه‌السلام تبلور یافته بود، گفت: در این دوره با شکل‌گیری ادبیات جدیدش به زیارت سایر ائمه معصومین علیهم‌السلام نیز منتهی شد. بخشی از این فرهنگ زیارت، برداشتی آزاد و عوامانه از روایات «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیه» و بخشی نیز در امتداد احیای امر اهل بیت علیهم‌السلام و روایت «رحم الله من احیا امرنا» بود، که این روایت در فضای مجالس عزاداری امام حسین علیه‌السلام نقل شده بود.
استاد حوزه و دانشگاه افزود: در ادامه همین فرهنگ، در عصر غیبت صغری، یعنی بین سال‌های 260 تا 329 هجری قمری، زیارت مزارهای امام هادی علیه‌السلام و امام حسن عسکری علیه‌السلام هم رسم شد و تحول در آداب دینی در دولت بویهی نیز به مرور به تناسب نیاز زمان و مکان، در گردش بود.
در پایان نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی ضمن قدردانی از مطالب مفصل و مفید حجت‌الاسلام‌والمسلمین فلاح زاده مباحث را جمع بندی و عنوان کرد: دولت آل بویه اولین مراسم رسمی عزادری عاشورای حسینی را در سال 352 هجری قمری برگزار کرد، آنها با بستن بازارها و توقف خرید و فروش و اظهار حزن به نوحه و عزا پرداختند.
استاد حوزه علمیه افزود: اشکال و قالب‌های عزاداری در سرزمین‌های اسلامی با توجه به جغرافیا، شرایط طبیعی، شرایط آب و هوایی، مناسبات و روابط پیروان فرق، شرایط اقتصادی و از همه مهمتر شرایط فرهنگی متنوع بوده و این اشکال در شرایط جدید با حمایت عالمان دینی با شیوه‌ها و قالب‌های جدیدی برگزار شده است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی تصریح کرد: در برگزاری مراسم نباید تنها به سلامت جسمی و فیزیکی افراد توجه کرد، بلکه علاوه بر آن سلامت اجتماعی، سلامت اخلاقی و دوراندیشی همه‌جانبه را باید مد نظر قرار داد؛ به همین جهت نه برگزاری مراسم به هر قیمت و تحت هر شرایطی کار درستی است و نه تعطیلی و توقف نامحدود و نامعلوم.
وی یادآور شد: مراسم متنوع و قالب‌های تغییر یافته در دوره ائمه اطهار علیهم‌السلام و قرون اولیه و حمایت عالمان از قالب‌های جدید نشان می‌دهد در نظر گرفتن شرایط و بسترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و طبیعی در برگزاری مراسم عزاداری لازم و ضروری است.
استاد حوزه بیان داشت: با استفاده از تجربه دولت آل بویه و مواضع عالمان دینی به نظر می‌رسد بهتر است برگزاری مراسم به صورت محدود و مشروط در نظر گرفته شود. همانطور که رهبر معظم انقلاب مدظله العالی و مراجع معظم تقلید تاکید کردند برگزاری مراسم با رعایت کامل توصیه‌های مقامات مسئول بهداشتی در این زمینه باشد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی تأکید کرد: با توجه به شرایط جدید و امکانات موجود می‌توان با نوآوری، مراسم عزاداری را با مراعات کامل ضوابط بهداشتی و با شکوه و گستردگی بیشتر مثلا پویش‌هایی برای تقویت و توسعه مراسم در فضای مجازی، ترویج عزاداری‌های خانگی در سطح وسیع و با افراد کم، استفاده از کوچه‌ها و ورزشگاه‌ها و مکان‌های باز برای عزاداری برگزار کرد.
نظرات