در آغاز جلسه، حجت الاسلام والمسلمین جناب دکتر موسوی پس از تشکر از مسئولین برگزاری نشست، به اجمال در مورد موضوع جلسه توضیح دادند که منظور از شرایط اجتماعی، همه شرایط، رخدادها و عواملی است که در زندگی همه یا اکثر مردم تاثیر داشته باشد؛ در شرایط موجود و همه گیری ویروس کرونا درباره برگزاری مجالس عزاداری دو دسته از نظرات را شاهد بودیم: گروهی با برگزاری آن در شرایط فعلی مخالفت کرده و گروهی دیگر بر برگزاری مراسم تکیه و تاکید داشتند. دسته اول دو طیف بودند و دو استدلال داشتند؛ طیفی قبل از کرونا نیز به دلایلی با این گونه مجالس و مراسم مخالف بودند که الان کاری با آنها نداریم، ولی طیفی از این دسته به دلیل نگرانی که در خصوص سلامت مردم داشتند، با برگزاری مراسم موافق نبودند و معتقد بودند جان انسانها و سلامتی آنها مهمتر از توقف موقت عزاداری است.

حجت الاسلام موسوی چنین ادامه دادند: دولت آل بویه اولین دولت بزرگ شیعی بود که مراسم عزاداری رسمی برای اباعبدالله الحسین علیه السلام در روز عاشورا  را در سطح ملی و با حمایت دولت برگزار کرده است؛ این دولت به لحاظ زمانی در اواخر غیبت صغری و در اوایل غیبت کبری و به لحاظ مکانی در گستره وسیعی از مناطق مرکزی جهان اسلام حکومت کرده و به لحاظ فکری شامل فرقه ها و نحله های مختلف فکری مسلمان بوده است. از طرفی وجود دانشمندانی چون شیخ صدوق و شیخ مفید در این دوره و موضع این عالمان و اقدامات آنها در این شرایط می تواند برای بررسی تاریخی شرایط مشابه مغتنم و قابل استفاده باشد.

در ادامه جلسه دکتر فلاح زاده به موضوع اهمیت نخستین دولت شیعی در اواخر غیبت صغری و اوایل غیبت کبری اشاره کردند که بین سالهای (321-447ق) حکومت کردند و به لحاظ مکانی بر بخش گسترده ای از ایران و عراق مسلط شده و به سه شاخه تقسیم شدند که یکی در فارس، یکی در جبال و دیگری در بغداد حکومت می­کرد و خلیفه عباسی را هم به اطاعت واداشتند. حکومت شیعی آل بویه در دل خلافت عباسی بغداد این طرز فکر را  القاء می کرد که نظریه حق خلافت عباسیان، دست کم از سوی گروه بزرگی از مردم آن زمانه به چالش کشیده شده و جامعه نیز این چالش را پذیرفته است. وی افزود: روند تشکیل جمعیت بزرگ شیعی از عصر حضور تا عصر غیبت در بغداد، یکی از مواردی است که نیاز به پژوهش­ در حد رساله دکتری را دارد. ایشان در ادامه، یکی از بهترین راه ها برای مطالعه یک فرهنگ یا جامعه، مطالعه، آیین به مثابه یک رسانه است و به دلیل آیینی بودن تشیع، مسیحیان سعی می­کنند تشیع را مطالعه کنند. وی با بیان نظریه «نظامواره تغییر در مطالعات تاریخ» به بیان روند دگرگونی ها در آیینها و مراسم به عنوان یک بخش از سازوکار فکر فرهنگی اشاره نمود و نقش آن را در باور به تحولات آیینی تبیین کرد.

وی در مورد شروع آیین عزاداری در دولت شیعی افزودند: معزالدوله دستور داد تا بازارها را ببندند و آشپزان غذا پخت نکنند، و در بازارها خیمه نصب کرده، و بر آنها پلاس بیاویزند، و زن‌ها با موهای پریشان در شهر بگردند و برای امام حسین، عزاداری کنند و البته زمان برپایی این سوگواری، از بامداد تا ظهر روز عاشورا بود. و طبق گزارش ابن اثیر، سپاهیان در عزاداری عاشورا شرکت کردند که گویا این حضور برای ثبات مراسم و نیز تامین امنیت آن و ترساندن مخالفین یعنی حنابله بوده است. قبل از این تاریخ، به دلیل حضور پرتنش حنابله در بغداد، در ایام محرم، امامیه در مساجد محله های شیعه نشین به عزاداری مشغول بودند که در گزارشهای تاریخی بغداد ثبت شده است.

ایشان درباره تحولات ایجاد شده در عزاداری در عصر  آل بویه، گفتند: پیرامون سال‌های 400 قمری، در بغداد و شهرهای بزرگ دیگر مراسم عاشورا از این قرار بود که در این روز بر طبل‌ها می‌نواختند و در راهها و بازارها خاکستر و کاه می‌ریختند و بر دکان‌ها پلاس می‌آویختند و مردم اظهار حزن و‌اندوه می‌کردند و بسیاری از مردم آب نمی‌خوردند تا خود را به امام حسین که عطشان شهید شده، شبیه سازند. سپس زنان در حالی که نوحه سرایی می‌کردند و به سینه و صورت خود می‌زدند، با پای برهنه در بازار‌ها و خیابان‌ها به راه افتاده، و اظهار غم می‌کردند و پس از چند سال، زیارت کربلا و سایر مراقد اهل بیت در همین روز عاشورا به همراه منجنیق کشی رسم شد. منجنیق ها تختهایی روان و زینتی بودند که در مراسم به مانند نماد هر محله، آن را در جلوی دسته ها حرکت می دادند و بعد حنابله از آنها الگوبرداری کردند و در عزای مصعب بن زبیر که در برابر عزای امام حسین (علیه السلام) آن روز را عزاداری می کردند از منجنیق استفاده کردند

 سرعت تحولات در زمانی بود که علمایی همچون شیخ صدوق و شیخ مفید، شیخ طوسی می­زیستند و توصیه­هایی جهت عزاداری  وزیارت امامان (علیه السلام) داشته اند.  با توجه به درگیری های حنابله با امامیه در بغداد، از نظر اهل حدیث این مراسم در واقع احیای شعائر جاهلی بود و همین مایه درگیرهایی بین آنها و شیعیان در سالهای 353 و 407 و 408 و سالهای بعد شد. اهل حدیث عاشورا را روز جشن و شادی می­دانستند و طبق حدیثی که آن را به پیامبر نسبت می­دادند، عاشورا را روز ساخته شدن کشتی نوح(علیه السلام)، گلستان شدن آتش بر ابراهیم(علیه السلام)، عبور موسی(علیه السلام) از نیل و ... می­دانستند و به شکرانه آن، روزه می­گرفتند و لباس نو پوشیده و سرمه می­کشیدند. اما از نظر امامیه این حدیث جعلی بود و عاشورا روز حزن اهل بیت بود؛ برخی از اهل سنت نیز، امروزه در ماه محرم روزه می گیرند اما اگر از ایشان سوال کنید می گویند ثوابش را به امام حسین (علیه السلام) هدیه می­دهیم که کاملا عکس فرهنگ حنابله در قرن چهارم و پنجم است.

ایشان به تحول در فکر آیینی امامیه در عصر حضور اشاره کرده و افزودند: از زمان امام صادق (علیه السلام) تحولات در فکر آیینی امامیه، آشکار شد و از امام هادی (علیه السلام) فعالیتهای مذهبی با سابقه، دچار تحول شد و به فاصله نه چندان زیادی به آدابی نو در فرهنگ آیینی امامیه تبدیل شدند؛ سنت زیارت که از دیرباز میان امامیه در زیارت مزار امام حسین (علیه السلام) تبلور یافته بود، در این دوره با شکل گیری ادبیات جدیدش به زیارت سایر ائمه نیز منتهی شد. بخشی از این فرهنگ زیارت، برداشتی آزاد و عوامانه از روایات «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیه»و بخشی نیز در امتداد احیای امر ائمه و روایت «رحم الله من احیا امرنا» بود، که این روایت در فضای مجالس عزاداری امام حسین (ع) نقل شده بود. در ادامه همین فرهنگ، در عصر غیبت صغری، یعنی بین سالهای 260-329هجری، زیارت مزارهای امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) هم رسم شد و تحول در آداب دینی در دولت بویهی نیز به مرور به تناسب نیاز زمان و مکان، در گردش بود.

در پایان حجت الاسلام و المسلمین موسوی ضمن تشکر از مطالب مفصل و مفید جناب دکتر فلاح زاده مباحث را چنین جمع بندی کردند:

1. دولت آل بویه اولین مراسم رسمی عزادری عاشورای حسینی را در سال 352ق برگزار کرد، آنها با بستن بازارها و توقف خرید و فروش و اظهار حزن به نوحه و عزا پرداختند.
2. اشکال و قالبهای عزاداری در سرزمین های اسلامی با توجه به جغرافیا، شرایط طبیعی، شرایط آب و هوایی، مناسبات و روابط پیروان فرق، شرایط اقتصادی و از همه مهمتر شرایط فرهنگی متنوع بوده و این اشکال در شرایط جدید با حمایت عالمان دینی با شیوه ها و قالبهای جدیدی برگزار شده است.
3. در برگزاری مراسم نباید تنها به سلامت جسمی و فیزیکی افراد، توجه کرد بلکه علاوه بر آن سلامت اجتماعی، سلامت اخلاقی و دوراندیشی همه جانبه را باید مد نظر قرار داد؛ به همین جهت نه برگزاری مراسم به هر قیمت و تحت هر شرایطی کار درستی است و نه تعطیلی و توقف نامحدود و نامعلوم.
4. مراسم متنوع و قالب های تغییر یافته در دوره ائمه و قرون اولیه و حمایت عالمان از قالبهای جدید نشان می دهد در نظر گرفتن شرایط و بسترهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و طبیعی لازم و ضروری است.
5. با استفاده از تجربه دولت آل بویه و مواضع عالمان دینی به نظر می رسد بهتر است برگزاری مراسم به صورت محدود و مشروط در نظر گرفته شود. همانطور که مقام معظم رهبری و مراجع معظم تقلید تاکید کردند برگزاری مراسم با رعایت کامل توصیه های مقامات مسئول بهداشتی در این زمینه باشد.
6. با توجه به شرایط جدید و امکانات موجود می توان با نوآوری مراسم عزاداری را با مراعات کامل ضوابط بهداشتی و با شکوه و گستردگی بیشتر برگزار کرد؛ مثلا پویشهایی برای تقویت و توسعه مراسم در فضای مجازی، ترویج عزاداری های خانگی در سطح وسیع و با افراد کم، استفاده از کوچه ها و ورزشگاهها و مکان های باز برای عزاداری.