وضعیت سیاسی و مذهبی دوران زندگانی حضرت زینب کبری(سلام‌الله‌علیها) و نوع مواجهه این بانوی ارجمند با رخدادهای گوناگون سبب میشود تا امروزه بتوان از ابعاد شخصیت ایشان به عنوان الگوی جاودان زنِ مسلمان یاد کرد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از بیانات خود با اشاره به شاخص بودن عملکرد آن حضرت، چنین فرمودند: «...(او) از جهات گوناگون، یک استاد، معلّم معنویّت، معلّم اخلاق و معلّم رفتار اسلامیِ زن محسوب می‌شد...زن مسلمان از درون خانواده تا درون جامعه، مسائل علمی، مسائل سیاسی، کمک رسانی، ارزشهای اخلاقی و نشان دادنِ منشهای بزرگ انقلابی، همه را با هم دارد.» ۱۳۷۴/۰۷/۱۲
بخش فقه و معارف پایگاه اطلاع‌رسانی KHAMENEI.IR در این یادداشت برخی از ابعاد شخصیت و سیره اجتماعی حضرت زینب را تبیین می‌کند.
پیش از ورود به بحث اصلی باید به دو مقدمه توجه داشت. نخست آنکه تنها ملاحظه عوامل مؤثر بر شخصیت حضرت زینب خود برای تبدیل شدن آن بانوی ارجمند به یک الگو کافی است. برای این منظور می‌توان به مقایسه اطلاعات برجای مانده درباره‌ی ایشان با اندیشه و رفتار پدر بزرگوارش امام علی(علیه‌السّلام) پرداخت. مرور شواهد چنان که در ادامه یادداشت خواهد آمد، نشان می‌دهد که می‌توان ریشه‌ی بیان و رفتار حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) در ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی حضرت علی(علیه‌السّلام) مشاهده کرد. این موضوع گاه مورد توجه دشمنان آن حضرت نیز قرار گرفته است. برای نمونه هنگامی که حضرت زینب در برابر حاکمان اموی لب به سخن گشود، آنان به یاد بیان و اندیشه امام علی(علیه‌السّلام) افتادند و از این شباهت سخن گفتند.(۱) بنابراین شخصیت زینب کبری (سلام‌الله‌علیها) را می‌توان به نوعی بازتاب ابعاد وجودی ائمه‌ی هدی در کالبد یک زن دانست و از این رو بی‌شک زنان مسلمان به خوبی می‌توانند از رفتار ایشان الگو گیرند. نکته‌ی دیگر آنکه گزاره‌های تاریخی درباره حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) در مقایسه با دیگر فرزندان امام علی(علیه‌السلام) کم تعداد است اما همین موارد تا حدی بیانگر ابعاد شخصیت آن حضرت است که می‌تواند به عنوان یک شاخص کامل و جامع از آن سخن به میان آورد.
از انتخاب همراه زندگی تا همراهی با خانواده
نخستین بُعد شخصیت اجتماعی آن حضرت را می‌توان در چگونگی انتخاب همراه زندگی و همچنین همراهی با خانواده‌اش در شرایط سخت دانست. در مورد موضوع نخست باید به این پرسش پاسخ داد که حضرت زینب کبری(سلام‌الله‌علیها) به ازدواج با چه کسی رضایت داده است؟ بررسی نشان می‌دهد که وی راضی به وصلت با عبدالله‌بن‌جعفر فرزند جعفر طیار، از نام‌آورترین اصحاب رسول خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) شده است. شخص عبدالله نیز فردی است که از کودکی مورد عنایت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و حضرت علی(علیه‌السّلام) بوده است و برجستگی‌های او سبب شد تا در دوران خلافت امام علی(علیه‌السّلام) نقش مشاور و کاتب آن حضرت را برعهده داشته باشد.(۲) زینب کبری(سلام‌الله‌علیها) با چنین فردی ازدواج نمود و از او صاحب سه فرزند شد و به پرورش آنها اهتمام ورزید.(۳)
علقه‌ی ازدواج سبب جدایی او از پدر و برادرانش، حسنین(علیهماالسلام) نبود. خانواده آنها همراه با امام علی(علیه‌السّلام) از مدینه به کوفه آمده و در خدمت ایشان بودند. در مورد همراهی آن حضرت با خانواده نیز با وجود شواهد متعدد، اشاره به ارتباط میان او و برادرشان کافی است. برای نمونه متن اخبار نشان از نوعی رابطه‌ی عمیق عاطفی میان ایشان و امام حسین(علیه‌السّلام) دارد.(۴) چنانچه در صحنه‌ی کربلا مشاهده میشود که حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) در دشوار ترین لحظات در کنار امام(علیه‌السّلام) قرار دارد و گویی با تحمل هر رخداد حزن‌انگیز در روز عاشورا، به زخم‌های وارد بر امام التیام می‌بخشد؛ که از جمله می‌توان به حضور سراسیمه‌اش درکنار بدن پاره پاره فرزند برادرش یعنی علی اکبر اشاره کرد.(۵) او چنان در خیمه در تکاپوی رفع حاجات امام(علیه‌السّلام) بود که بارها و بارها امام حسین(علیه‌السّلام)، انجام کارهایی را از ایشان طلب می‌کند.(۶)
ترویج آموزه‌های دین در رابطه با دیگران
یکی از ابعاد مهم سیره و رفتار اجتماعی حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) آن است که ایشان به عنوان فرزند رشدیافته در خانه‌ی دختر پیامبر(ص) و جانشین رسول خدا(ص)، وظیفه خود می‌داند که رخدادهایی از داخل منزل را که بیانگر فضائل پدر و مادر خویش است را بیان نماید. اقدام ایشان سبب شده است تا اکنون، برخی از رخدادهای یاد شده تنها به روایت از آن حضرت به دست نسل‌های بعد برسد.(۷) برای نمونه می‌توان به گزارش‌گری حضرت زینب از وقایع مؤثر در روزهای نخستین پس از رحلت نبی اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) اشاره نمود. باید توجه داشت که این روایات در شرایط ترس و خفقان حاکم بر جامعه در ابتدای روی کار آمدن امویان مورد توجه قرار گرفته و حفظ میشود. شیخ صدوق در یکی از آثار خود روایتی را مطابق نقل حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) بیان نموده است.(۸) در این خبر این بانوی ارجمند از چگونگی حرکت مادرش، حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها)، از منزل به سوی مسجد می‌گوید و تلاشی که ایشان در جهت دفاع از حق اهل‌بیت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) داشته است. این خبر نسبتاً طولانی، سندی بسیار مهم در حقانیت مکتب علوی است و ظلمی که بر آنان رفته است. حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) نشان می‌دهد که یک زن مسلمان ترویج حق را در هر شرایط بر خود واجب می‌داند.
برخوداری از منش انقلابی
بخش برجسته در شخصیت اجتماعی حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها)، روحیه‌ی انقلابی این بانوی ارجمند است؛ موضوعی که می‌توان به ابعاد آن در مرور رویدادهای پس از عاشورا دست یافت.
«تکلیف‌محوری»
ایشان بیش از هر چیز «تکلیف‌محوری» را به زن مسلمان می‌آموزد. مطابق شواهد، وی برای دفاع از ولی‌خدا بارها و بارها جان خویش را در معرض خطر قرار داده است. حضور ایشان همراه امام حسین(علیه‌السّلام) در حالی که برخی دیگر از خویشاوندان امام، ترجیح به حضور در شهر و دیار خود نموده‌اند، از جمله نشانه‌های این امر است. مطابق نقلی دیگر وی هنگام حضور در کاخ بنی‌امیه هنگامی که خطر را متوجه امام سجاد(علیه‌السّلام) دید، جلو آمده و تأکید نمود که ابتدا جان او را بگیرند و سپس خون امام سجاد(علیه‌السّلام) را بریزند.(۹) وی فرزند بیست ساله‌ی خود را برای دفاع از اسلام راهی میدان نبرد و تقدیم راه و مکتب امام خویش نمود.(۱۰)
«عمل به‌هنگام»
«عمل به‌هنگام» دیگر ویژگی شخصیت انقلابی زینب کبری است. ایشان با آنکه می‌توانست پس از آزادی از اسارت بنی‌امیه لب به سخن گشاید و از این جهت مورد عتاب و سخنان ناپسند حاکمان قرار نگیرد، مشاهده نمود که سخن گفتن در کوفه در همان حالت رنج می‌تواند اثر لازم را داشته باشد. مرور بر بیانات حضرت در شهر شام نیز نشان می‌دهد که ایشان از موقعیت‌های به وجود آمده بدون درنگ بهترین استفاده را کرده‌اند؛ که برای نمونه می‌توان به نوع پاسخ‌دهی ایشان به یزید اشاره نمود.(۱۱)
«شجاعت و صراحت»
نکته‌ی دیگر در مشی انقلابی آن حضرت، «شجاعت و جسارت» ایشان است. آن حضرت در حالی که همه‌ی اقوام خود را از دست داده است و مطابق برخی شواهد از کم‌ترین امکانات در دوره‌ی اسارت برخوردار بوده است، همواره در هنگام سخنرانی در برابر مردم و حاکمان از جایگاهی والا سخن می‌گوید و از تعابیری استفاده می‌کند که گویا دیگران در برابر او حقیر هستند. ایشان در برابر یزید تأکید می‌کند که اگر چنین سخن می‌گویید به خاطر سلطه‌ای است که دارید. همچنین در برابر این سخن یزید که شما از دین خارج شده‌اید، تأکید نمود که تو و اجدادت در اصل بر دین اجداد و پدر و برادر من وارد شده‌اید.(۱۲) ایشان در کوفه خطاب به مردم با بیانی صریح فرمود «شما چون زنی رشته‌باف می‌مانید که آنچه استوار ساخته را از هم جدا کند. پیمان‌های شما دروغ است و چراغ ایمان‌تان بی‌فروغ».(۱۳) آن حضرت در برابر ابن‌زیاد، حاکم امویان، نیز این صراحت را حفظ نموده و در برابر او که مدعی رسوا شدن اهل‌بیت پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) بود، به رابطه‌ی خویش با نبی‌اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) اشاره کرد، بر جایگاه والای خود و خاندانش تأکید نمود و حاکمان اموی را از تبهکاران خواند.(۱۴)
«برخورداری از بصیرت»
ویژگی برجسته‌ی دیگر حضرت زینب در عرصه‌ی انقلابی‌گری را باید «قدرت بصیرت» ایشان دانست. خطبه‌های آن حضرت در کوفه و شام آینه‌ی تمام‌نمای این ویژگی است. تحلیلی که ایشان از فضای موجود و بر مبنای دو مسیر حق و باطل و نصرت نهایی حق می‌دهد گویای شناختی است که حضرتش از واقعیت‌های سیاسی و مذهبی روز دارد. «استقامت در راه حق» دیگر ویژگی بارز انقلابی آن حضرت است. از اخبار موجود چنین قابل برداشت است که ایشان تا پایان عمر همواره بر ظلمی که بر خاندان پیامبر(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) رفته، تأکید می‌نمودند.(۱۵) ثمره‌ی این شخصیت انقلابی حضرت زینب کبری(سلام‌الله‌علیها) را باید حفظ دین دانست. چنانچه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در بیانی عظمت کار زینب کبری را کمتر از اقدام و حرکت امام حسین(ع) در کربلا نمی‌دانند.(۱۶) دستیابی به مقام علمی
نکته‌ی جالب توجه دیگر آن است که با وجود برخورداری حضرت از شخصیت معنوی و فعال بودن در امور اجتماعی، ایشان اهل علم و دانش نیز دانسته می‌شد. در همین راستا امام سجاد(علیه‌السّلام) ایشان را با لقب «عالم» خطاب می‌نماید.(۱۷) شاهد دیگر از مقام علمی آن بانوی ارجمند آنکه مطابق نقلی به دلیل شرایط خفقان و ظلم موجود، زمانی که یک استدلال و بیان علمی قابل توجه از امام سجاد(علیه‌السّلام) در دوران امامت‌شان بروز و ظهور می‌یافت و خطر شهادت امام(علیه‌السّلام) احساس می‌شد، حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) آنچنان برخوردار از جایگاه علمی بود، که سخن را به ایشان نسبت می‌دادند، تا امام(علیه‌السّلام) در امان بماند.(۱۸) از برخی شواهد می‌توان فعالیت‌های علمی حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) را در پاسخگویی به مردم در امر دین نیز به خوبی برداشت نمود.(۱۹)
زینب کبری(سلام‌الله‌علیها) نشان داد که می‌توان در هنگام ورود به عرصه‌ی روابط اجتماعی در عین حفظ روحیات و عواطف و اهتمام به امر خانواده، در عرصه‌ی علم و دین فعال عمل کرده و همواره بر مشی انقلابی خود استوار بود.
پانوشت:
۱) طبری، ج۵، ص۴۵۷.
۲) تجارب الامم، ج۱، ص۳۸۳.
۳) برای نمونه، در اینباره، رک: انساب الاشراف، ج۳، ص۶۷؛ اعلام الوری، ج۲، ص۱۸۰.
۴) برای نمونه، رک: مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۲۰.
۵) وقعة الطف، ص۲۴۳.
۶) برای نمونه، رک: مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۴۰.
۷) برای نمونه، رک: طوسی، الثاقب فی المناقب، ص۲۲۱ و ۲۲۲.
۸) صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۲۹۸.
۹) طبری، ج۵، ص۴۵۷.
۱۰) مقاتل الطالبیین، ص۹۵ و ۱۲۲.
۱۱) طبری، ج۵، ص۴۶۱.
۱۲) همان.
۱۳) مفید، امالی، ص۳۲.
۱۴) مفید، ارشاد، ج۲، ص۴۷۲.
۱۵) برای نمونه، رک: انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۱ و ج۳، ص۲۰۳؛ مفید، ارشاد، ج۲، ص۴۶۷.
۱۶) بیانات در دیدار پنجاه هزار فرمانده بسیج سراسر کشور ۱۳۹۲/۰۸/۲۹
۱۷) مقاتل الطالبیین، ص۹۵.
۱۸) طوسی، الغیبه، ص۱۳۸.
۱۹) برای نمونه، رک: صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ح۳۷.
نظرات