چکیده

 در تمامی برهه‌های تاریخی، عده ای به دلیل اندیشه‌های فتنه‌جویانه‌، به دنبال فتنه سازی و غبارآلود کردن فضای جامعه هستند. در هنگامه فتنه، تشخیص حقّ از باطل با مشکل مواجه شده و به تبع آن  موجب گمراه کردن مردم از حقّ و حقیقت می‌شود. فتنه‌گران برای رسیدن به مقاصد خود از شیوه‌های گوناگونی بهره می‌برند. از روش‌هاي مورد استفاده جبهه استکبار خصوصاً در جوامع اسلامي، برپايي فتنه در ميان امت اسلام است که به‌طورخاص با بهره‌گيري از عناصر غفلت‌زده درصدد رسيدن به اهداف خود هستند. با توجه به رشد چشمگير فناوري اطلاعات و ارتباطات در قرن حاضر و ظهور دنياي مجازي و گسترش روزافزون آن که تأثیرش بر زندگی افراد امری واضح و انکار ناشدنی است. با عنایت به اینکه رسانه به ویژه فضای مجازی ابزاری مناسب برای تنوير افکار عمومي بوده و ارتباطات را تسریع نموده است؛ ازاین‌رو فتنه نیز با رویکرد جدیدی جوامع اسلامی را مورد تهدید قرار داده است. اهمیت این موضوع تا جایی است که عدم شناخت آن موجب لغزش و انحراف به‌سوی فتنه‌گران می‌شود. بقا و زوال جامعه در گرو فتنه‌شناسی و راهکار مقابله با آن است و شناخت به موقع، بررسی، تحليل و رفع فتنه‌های اجتماعی در جامعۀ اسلامی از اهميت بسياری برخوردار است. در آیات قرآن کریم به راه‌هایی برای مهار انواع فتنه اشاره شده است که  به عنوان منبعی غنی می‌تواند محققان را در این عرصه یاری نماید. در این پژوهش با توجه به اهمیت فتنه در فضای مجازی سعی شده با روش تحلیلی ـ توصیفی و استناد کتابخانه‌ای به راه‌های برون‌رفت از آن از منظر قرآن کریم پرداخته شد و  به این نتیجه دست یافت که این راه‌ها عبارتند از:  راه‌های علمی و عملی  برای برون‌رفت از فتنه در فضای مجازی.

واژگان كليدي: قرآن کریم و فتنه، فتنه و فضای مجازی، مؤلفه های فتنه، مصادیق فتنه و سازمان های فتنه گر.

مقدمه  

فتنه در میان مفاهیم قرآنی از اهمیتی ویژه برخوردار است. واژه فتنه عموماً یادآور سلسله تدابیر و اقداماتی است که به‌منظور ایجاد تفرقه و اختلاف میان دو فرد و یا اجتماع انجام می شود. نگاهی اجمالی به تاریخ بشریت، بیانگر ان است که فتنه‌گری قدمتی به درازای تاریخ بشریت دارد. فتنه امور را برای مردم مشتبه می‌سازد؛ باطل را حقّ و حقّ را باطل جلوه می‌دهد. فتنه‌گران، اهدافی را دنبال می‌کنند که امنیت و آرامش جوامع را مورد هدف خود قرار می‌دهد. جامعه اسلامی نیز همانند همه جوامع انسانی در معرض این پدیده مخرب اجتماعی قرار دارد و همواره به انواع فتنه‌ها مبتلا شده و از این ناحیه آسیب‌های بسیاری دیده است. بروز فتنه در جوامع ديني، مجال بیشتری مي‌يابد؛ زیرا زمينه معارضه حق و باطل و نيز تركيب اين دو با هم از سوي جاهلان و سودجويان در اين جوامع بیشتر فراهم مي‌شود .قرآن کریم در آیات متعددی از بروز فتنه در زندگی انسان و نیز در اجتماع مسلمین خبر داده است. 

 جهان معاصر موسوم به عصر اطلاعات و ارتباط است و فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است و  با اینکه عمر خیلی زیادی ندارد، توانسته است به خوبی در زندگی مردم جا باز کند. یکی از کارکردهاي ویژه رسانه‌ها و خصوصا فضای مجازي، اطلاع‌رسانی و پوشش خبري است که تأثیرات قابل‌توجهی بر افکار و عقاید افراد جامعه دارد. فضای مجازی به‌ عنوان ابزار ارتباطی نوین در عصر حاضر همچون تیغ دو لبه‌ای است که از سویی می‌تواند ابزاری مناسب برای روشنگری افکار عمومي بوده و یا اینکه از راه‌ها و ابزارهای ایجاد فتنه در جامعه باشد. فضای افسارگسیخته مجازی را می‌توان مصداق بارز فتنه‌انگیزی در جوامع اسلامی عنوان کرد. دشمن به شدت در فضای مجازی در حال شبهه‌انگیزی و ابهام‌آفرینی در حوزه‌های مختلف است و سعی بر آن دارد تا با تأثیرگذاری بدی بر اذهان مخاطبین، از داخل آحاد جامعه یارگیری کند و این همان خطری است که باید همگان نسبت بدان بیمناک باشند و مسیر را برای فتنه‌انگیزی دشمنان، باز نگذارند. اهمیت این موضوع تا جایی است که عدم شناخت آن موجب انحراف افکار عمومی شده و در نهایت جامعه اسلامی را دچار آشوب و ناامنی می‌کند. اما اینکه با چه راهبردی می‌توان با این پدیده مخرب مقابله کرد؟ بر اساس آموزه‌های دینی، تمسک به قرآن کریم راهبرد اصلی مقابله با فتنه در جامعه اسلامی است. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت  و برنامه جامع سعادت انسان‌ها از هیچ مطلب مورد نیاز بشر فروگذار نکرده است و حاوي نکات مهمی در زمینه شناخت و نحوه برخورد با فتنه بوده است. با تدبر در کلام الهی می‌توان به راه‌های برون‌رفت از فتنه‌هایی که در فضای مجازی دامنگير جامعه اسلامي شده است، دست یافت. فتنه در طول تاريخ اسلام مورد توجه و پژوهش انديشمندان و دانشمندان بسياري بوده است و کتبی تحت عنوان فتنه  تألیف نموده‌اند.

 در عصر حاضر نیز، كتاب‌هايي تحت عنوان فتنه تألیف شده و تحقیقاتی نیز با این عنوان صورت‌گرفته است. در اين ميان مي‌توان به «کتاب موج فتنه از جمل تا جنگ نرم»  نوشته احمدحسین شریفی اشاره نمود كه نسبت به ساير پژوهش‌ها در اين حوزه  از غنای بیشتری برخوردار است. این کتاب به توصیف شرایط و موقعیت‌های فتنه‌خیز و بیان بسترهای اجتماعی ایجاد فتنه پرداخته است.  به شگردها و شیوه‌های فتنه‌گران برای ایجاد فتنه در جامعه توجه نموده و برخی از پیامدهای مثبت و منفی فتنه در جامعه را توضیح  داده است. در این کتاب به شیوه‌های مبارزه با فتنه برای برون‌رفت از فضای غبارآلود و تاریک فتنه با تکیه بر سخن و سیره امام علی علیه‌السلام پرداخته شده است.

در «کتاب فتنه‌گری و راه‌های مقابله با آن از منظر اسلام» نوشته محمد افتخاری زمینه‌های پیدایش فتنه مانند هوای نفس، دنیاطلبی، ریاست و قدرت‌طلبی، جهل و نادانی، تعصب نفوذ اندیشه بیگانه بیان گردیده است. سپس ابزارهای متنوع فتنه‌گران مانند عوام‌فریبی، نشر اکاذیب، اشاعه تهمت و افتراء، تهدید و تطمیع از منظر آموزه‌های اسلامی مطرح شده است. در ادامه مهم‌ترین انگیزه‌های فتنه‌گری، آثار شوم آن اعم از آثار فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ذکر شده و راه‌های مقابله با آن تبیین گردیده است.

 مقاله «افشای طرح‌های ایجاد فتنه در قرآن کریم» نتیجه تلاش محمدجواد جاووی و شهاب‌الدین ذوالفقاری است. در این پژوهش محققان کوشیده‌اند، ضمن تبیین مفهوم و معانی مختلف فتنه در قرآن کریم، اوصافی را که کلام خدا پیرامون فتنه بیان داشته است، مطرح و راهکارها و ضرورت مقابله با آن را از دیدگاه قرآن کریم بررسی نمایند. بررسی فتنه در فضای مجازی و راه‌هاي برون‌رفت از تنگناي فتنه در این فضا، از منظر قرآن کریم وجوه تمايز پژوهش حاضر با تحقيقات همسان است. بدين منظور، با رويكرد توصيفي وتحليلي و به روش کتابخانه‌ای با استناد به آيات شریفه قرآن کریم، انواع فتنه، بسترهای اجتماعی ایجاد فتنه در فضای مجازی، مؤلفه ها و مصادیقِ فتنه در فضای مجازی بیان می‌شود. بازشناسي راه‌های علمی و عملی برون‌رفت از فتنه در فضای مجازی هدف عمدة نوشتار حاضر است. 

نتیجه‌گیری

بسیاری از حوادث تلخ و ناگوار اجتماعی، حیات جامعه بشری را مورد تهدید قرار می‌دهد. یکی از آن‌ها را می‌توان «فتنه» دانست. فتنه یک دسته پدیده‌های اجتماعی و سیاسی است که جامعه را دچار موج تلاطم نموده و در عین حال حالت حقّ به جانب و فریب کارانه به خود می‌گیرد. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت  و برنامه جامع سعادت بشر است، حاوي نکات مهمی در زمینه شناخت و نحوه برخورد با فتنه بوده است.

با نگاه به تاریخ می‌توان دریافت که هیچ‌گاه باطل تنها به میدان مبارزه با حقّ نیامده است؛ بلکه باطل همیشه خود را در پوسته‌ای از حقّ پنهان نموده تا از جهل، ضعف عقاید و عواطف و احساسات ساده‌اندیشان استفاده نماید. متأسفانه در بسیاری از موارد نیز به اهداف خود بطور نسبی و موقت دست ‌‌یافته است.

 با توجه به مباحث یاد شده، نتیجه گرفته می‌شود که فتنه‌های آشوبگرانه ابعادی مرکب از حقّ و باطل دارند و با ایجاد اختلاف و تفرقه‌افکنی و از طریق شبهه‌افکنی و فریب و نیرنگ، افراد بسیاری را گمراه می‌نمایند.

 در عصر حاضر رسانه‌هاي ارتباط جمعی مجازي گسترش زیادی داشته است. این رسانه‌ها نقش عمده و مهمی ‌ در عرصه تغییر و تحولات اجتماعی، ایفا می‌کنند. تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری، طرح و نشر انواع شبهات در فضای مجازی، موجب تزلزل در باور کاربران سست عقیده، کم‌اطلاع و زودباور می‌شود. اتاق‌های فکر متعدد در مراکز امنیتی و فرهنگی نظام سلطه تشکیل گردیده و بطوردائم در حال تولید و ایجاد بدعت، تحریف و شبهه در حوزه های دینی، فرهنگی، تاریخی و … هستند.

با توجه به این واقعیت باید اذعان داشت که با رشد سریع فناوری‌های ارتباطی و تحولات عمده در این حوزه و تلاش‌ در بکارگیری ابزارهای نوین در ایجاد فتنه در سال‌های اخیر، این پدیده اجتماعی ابعاد وسیع و عمیقی به خود گرفته است.

 شایان ذکر است که با شناخت شگردهای فتنه در فضای مجازی از دیدگاه قرآن کریم و آشنایی با پیامدهای آن، از عوامل مهمی است که نقش بسزایی در برون‌رفت از فتنه در  این فضا داشته است.

با بصیرت‌افزایی مردم، جامعه از تلاطم امواج فتنه، در امان می‌ماند. تکیه بر خط امامت و ولایت فقیه، از مهم‌ترین عامل در مقابله با فتنه‌ها و عبور از بحران‌ها و مؤثرترین عامل باطل‌کردن جریان فتنه بوده و توجه به رهنمودهای نخبگان و یاران جبهه حقّ، افراد جامعه را از جهالت و بی‌خبری، شک و تردید و گمراهی ‌رها نموده و نسبت به توطئه‌های دشمن آگاه  می‌سازد.

در سال‌های اخیر با گسترش فضای مجازی  که  اثرگذاری بسیار بالایی بر آحاد جامعه دارد و این تأثیر بر شیوه تفکر و سبک زندگی مسئله‌اي بوده است که نگرانی‌های زیادی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی ایجاد کرده است و دشمن  نیز با بهره‌گیری از این فضا درصدد نفوذ و تأثیرگذاري در باورها و ارزش‌هاي مؤمنان است.

 التزام حقیقی به قرآن کریم و جلوگیری از تخریب ارزش‌های فرهنگی ـ مذهبی، افراد جامعه را از فروافتادن در فتنه‌ها و تلاطم‌های اجتماعی باز ‌می‌دارد و آن‌ها را از گمراهی نجات می‌بخشد. با تولید محتواهای مناسب در فضای مجازی از تغییر ذائقه‌ها و باورها و تغيير سبك زندگي مردم که نتيجه آن تغيير فرهنگي مردم خواهد بود، پیشگیری نمود. با توجه به شرایط خاص جامعه اسلامی ایران و براساس توصیه‌های قرآن کریم، باید برای عبور از فتنه‌ها آگاهانه حرکت کرد و با استفاده حداکثری از فضای مجازی و به هدایت  آحاد  مردم جامعه و ارتقای سطح آگاهی و معرفت آنان  پرداخت و با تحلیل و تبیین و روشن کردن زوایا و ابعاد فتنه‌ها، دسیسه‌های فتنه‌‌‌‌‌‌گران را  بی‌اثر نمود.