مقدمه

مطالعه و دریافت آگاهی‌ها از طریق خواندن، ارتباط تنگاتنگی با شیوه و روش صحیح آن دارد. انتخاب روش صحیح مطالعه به نشاط، انگیزه و ماندگاری مطالب دریافتی کمک بیشتری خواهد کرد.

اگر در هنگام مطالعه دچار خواب آلودگی، حواس پرتی، خستگی، فراموشی یا بی‌میلی به مطالعه می‌شوید؛ به دلیل رعایت نکردن راهکارهای درست مطالعه است.

در این نوشتار به مسائل مهم و اساسی مطالعه به صورت اجمالی اشاره می‌شود. شاید نکات مطرح شده بسیار ساده به نظر آید؛ ولی تجربه نشان داده که تأثیر فراوانی بر روند بهینه مطالعه دارند.

1-هدفمندی

هدف، هم به فرد جهت می‌دهد و هم نیرو، در نتیجه باید فرد مطالعه کننده هدفی داشته باشد.

 هدف مطالعه می تواند موارد ذیل باشد:

الف- خواندن برای کسب اطلاعات و دانستن

ب- خواندن برای فهمیدن

ج- خواندن برای سرگرمی

مطالعه کننده‌ای که هدف دارد هم سرگردان و آشفته نیست و هم می‌داند چه باید بکند، از کجا شروع کند و به کجا باید برسد و دیگر اینکه از مطالعه خود لذت خواهد برد.

هرگاه بخواهید از مطالعه بهره عالی ببرید؛ باید هدف خود را بالا در نظر بگیرید؛ مثلا، اگر به فهم 50% مطالب کتاب قانع باشید؛ بدانید حداقل 30% افت درکی خواهید داشت. انگیزه معنوی ـ الهی و نشاط می‌تواند نقش بیشتری در یادگیری داشته باشد.

 2-داشتن علاقه و خوش بینی و حال و هوای مناسب برای مطالعه

هرچه بیشتر به یک فعالیت عشق علاقه داشته باشیم تمرکز روی آن موضوع و نادیده گرفتن سایر محرک‌ها ساده‌تر خواهد بود.

بنابراین اگر بنا به دلایلی به موضوع مورد مطالعه علاقه ندارید ولی ناچار به مطالعه آن هستید، باید نگرش خود را عوض کنید و به خودتان تلقین کنید که به مطالعه مطالب مذکور علاقه دارید و برای مطالعه ارزش قائل شوید. به علاوه برای رسیدن به آینده خوب و روشن باید علاقه‌مند بود، پس عشق و علاقه مهمترین انگیزه برای تمرکز است، یعنی هرچه بیشتر به یک فعالیت عشق و علاقه داشته باشید تمرکز روی آن موضوع و نادیده گرفتن سایر محرکات ساده‌تر خواهد بود.

مطالعه کننده باید پیش از مطالعه و یادگیری، حال و هوای آن را پیدا کند، یعنی سرحال و آماده یادگرفتن باشد و تا پایان مطالعه آن حالت را حفظ نماید. برای این منظور باید سعی کند با ایجاد حالت آرمیدگی بر اضطراب خود غلبه نماید.

 همچنین باید افکار مثبت را جانشین افکار منفی و شک و گمان های بیهوده کند.

 افکار منفی مانند اینکه : من نمی توانم یاد بگیرم، من حوصله مطالعه ندارم ، من علاقه به مطالعه ندارم، خواندن چه فایده ای دارد؟ و ... باید از فرد دور شوند و به جای آن افکار و تخیلات مثبت ایجاد شود .

به طور کلی در این مرحله باید حال و هوا و روحیه مناسب را برای مطالعه موثر در خود ایجاد و تا پایان مطالعه آن را حفظ کرد.

مسائل منفی کلاس،درس، استاد و امتحان را در هنگام مطالعه از ذهن عبور ندهید؛ بلکه به جهات مثبت آن موضوع فکر کنید؛ تا اعتماد شما به دریافت این درس قوی‌تر شود.

 3-برنامه ریزی

براي ساعات مطالعه و انجام تكاليف خود برنامه‌اي منظم و دقيق تدوين كنيد و با نهايت جدّيت به آن عمل كنيد.

اصل برنامه ريزي براي مطالعه بسيار مهم و اساسي است. چنانچه فردي بخواهد استفاده مناسبي از ساعات روزانه خود داشته باشد بايد برنامه‌اي كامل و دقيق تهيه نمايد. اين برنامه بايد حساب شده و جهت دار باشد. ممكن است با فراگیرانی برخورد كرده باشید كه علي رغم تنظيم برنامه‌هاي دقيق و تلاش و كوشش فراوان در جهت اجراي آنها، پس از مدت زمان كوتاهي خسته شده و از ادامه آن منصرف شده‌اند.

ضرورت برنامه ریزی روزانه و برنامه ریزی درسی

نظم در مطالعه موجب پیروزی انسان دربه کارگیری عمرخود است.وقت، گوهر گرانبها ست و ضایع کردن آن موجب غصه است «اضاعه الفرصه غصه» و نباید گذاشت فرصت فوت شود که، «الفرص خلس»؛ فرصت ها عمر انسان را می ربایند و مهمتر اینکه فرصت اگر از دست رفت، دیگر بر نمیگردد که «الفائت لایعود».

این راباید دانست که اراده به امر کلی تعلق نمی گیرد، یعنی تصمیمی که انسان بر انجام کاری می گیرد تنها به این شرط ،عملی می‌شود که بر یک امر مشخص جزئی متمرکز شود. مثلاً این تصمیم که «فلان کتاب را در آینده خواهم خواند» امری کلی است و قابلیت پذیرش اراده را ندارد مگر آنکه یکی از افراد بیشمار آن مشخص شود. مثلا بگوییم: «فردا صبح پس از نماز این کتاب را می خوانم» یا «بلافاصله پس از رسیدن به خانه این کتاب را می خوانم».

یکی از شواهد مهم این مسئله این است که انسان ها معمولا هر کاری را در آخرین فرصت ممکن آغاز می‌کنند.زیرا تا پیش از رسیدن به آخرین زمان مصادیق زیادی در معرض اراده انسان قرار گرفته ولی در لحظه آخر فقط یک گزینه برای انتخاب باقیست. «بعداً انجام میدهم» از نظر عملی با «هرگز انجام نمی دهم» معادل است زیرا «بعداً» مصادیق فراوانی دارد و اراده به آن تعلق نمی گیرد.

از این رو لازم است برای انجام هر کاری یک مصداق مشخص از آن را در نظر بگیریم. مثلا در برنامه ریزی پس از نوشتن فهرست کارهای مورد نظر، ساعت انجام هر یک را در مقابل آن ثبت نماییم.

 از جمله مهم‌ترین شگردهای شیطان، استفاده از همین قاعده برای سست کردن اراده انسان‌هاست که به آن «تسویف» گفته می شود؛ تسویف یعنی سوف گفتن و کار امروز را به فردا وانهادن. هرگاه انسان عزم انجام عمل خوبی را می نماید شیطان فرصت آن را زیاد جلوه می‌دهد و عمل را به تأخیر می اندازد. این تأخیر عمل معمولاً با انجام ندادن آن ملازمه دا رد.زیرا با گذشت زمان آگاهی انسان به ضرورت آن عمل ضعیف می شود و عمل به آفت غفلت از بین خواهد رفت.

 مراد از کسالت عدم آمادگی برای انجام عمل و تمایل به استراحت و سکون است که از آن به بی حالی، سستی، بی انگیزگی، پژمردگی، افسردگی، بی نشاطی، ضعف نفس، سست عنصری، بی حوصلگی، کلافگی، بی رمقی، خستگی، بی ارادگی و تنبلی می توان یاد کرد.

يكي از دلايل اين گونه ناكامي‌ها، نامناسب بودن زمان بندي برنامه طرح شده است. زمان بندي مناسب از اهميتي ويژه برخوردار است. برنامه بايد به صورتي باشد كه فراگیر بتواند بدون خستگي زياد آن را اجرا كرده و از عهده ادامه و اتمام آن برآيد.

 به عنوان مثال ساعات مطالعه و انجام تكليف نبايد بيشتر از 45 دقيقه باشد.

 مناسب‌ترين زمان پيشنهادي معمولاً بين 10 تا 45 دقيقه است. مطمئناً بعد از اين زمان فرد نياز به استراحت خواهد داشت. مدت زمان استراحت هم به طور تقريبي بايد حدود 15 دقيقه باشد.

 در زمان استراحت هم باید به فعاليت‌هايي غير از فعاليت اصلي (مطالعه) پرداخت.

عموماً پيشنهاد مي‌شود كه در اين زمان به فعاليت‌هايي پرداخته شود كه براي فرد يادگيرنده تقويت كننده است. به عنوان مثال اگر علاقه‌مند است، به یک مداحی یا سخنرانی کوتاه گوش دهد يا تلويزيون تماشا كند، در اين زمان به اين كارها بپردازد.

از ديگر نكات مهم در برنامه‌ريزي كه نبايد از آن غافل گرديد، اين است كه بايد تلاشها و نتايج به دست آمده از آن ثبت گردد و همواره در معرض ديد قرار گيرد. بدين منظور مي‌توان ساعات مطالعه روزانه خود را ثبت كرده و در پايان هر هفته در مكان خاصي از اتاق نصب كرد.

 به همراه اين ساعات مطالعه مي‌توان نتايج به دست آمده از امتحانات را نيز قرار داد و به طور مرتب و منظم مقدار تلاش هاي بعمل آمده را با نتايج به دست آمده مقايسه كرد و مد نظر قرار داد.

باید زمان، مکان، حالت و موضوع مطالعه تقریبا ثابت باشد و قبل از شروع به مطالعه درس جدید؛ نسبت به موضوع درس قبلی تأمل کوتاهی داشته باشید. مخصوصاً در زمان مطالعه هر موضوع، به چیز دیگری فکر نکنید.

4-رعایت مراتب مطالعه

 به مراتب پنج گانه: خواندن، فهمیدن، حفظ کردن، ملکه شدن و خلاصه برداری؛ در مطالعه توجه داشته باشید. مطالعه انبوه و بدون طی مراتب یاد آوری شده؛ نتیجه بسیار پایینی خواهد داشت.

5-داشتن آرامش مناسب

سعی کنید در مطالعه نگرانی و دلهره را از خود دور کنید. کمی تأمل کنید و با تحلیل لازم، آرامش مناسب را به دست آورید؛ آن گاه به مطالعه بپردازید.

 6-فعال بودن وضرورت بکارگیری تکنیک های مطالعه فعال

لازمه فعال بودن در هنگام مطالعه، استفاده از فنونی است که خواننده منفعل را به یک خواننده فعال تبدیل می کند. از دوشخص که در هر دو در شرایط یکسان مطالعه می کنند، مطالعه آن یکی مفیدتر است که با فعالیت و کوشش بیشتر همراه باشد.

برخی تکنیک های مطالعه فعال عبارتند از :

صامت خوانی؛

 این روش در ابتدا مشکل خواهد بود ولی بعد از کمی تمرین موفق خواهید شد پس سعی کنید از تکرار ذهنی کلمات خودداری کنید.

سعی کنید هنگام مطالعه لب خوانی نداشته باشید و کلمات را تکرار نکنید عادت کنید کلمات را ببینید و جمله را درک کنید این روش در ابتدا مشکل خواهد بود ولی بعد از کمی تمرین موفق خواهید شد.

به محض نشستن پشت میز مطالعه خواندن را شروع کنید و شک و تردید و دودلی را از خود دور سازید. عده ای عادت دارند هنگام مطالعه به کارهای جانبی نظیر بازی با خودکار یا انگشتان ، تماشای فیلم و.... بپردازند، پرداختن به کاری جز مطالعه موجب حواس پرتی می شود.

سوال نوشتن، تیک زدن، یا خط کشیدن زیر مطالب مهم یادداشت برداری کردن و غیره استفاده کنید.

تقویت تمرکز در هنگام مطالعه

ضرورت داشتن تمرکز کافی در هنگام مطالعه

هنگام مطالعه یک مطلب، از خواندن، دیدن، شنیدن و فکر کردن به مطلب دیگر جدا به پرهیزید.

در مطالعه، هر چه از حواس بیشتری استفاده کنید؛ بیشتر در ذهن باقی می‌ماند و در مواقع لزوم بهتر قابل دریافت است. 

 به زبان ساده عبارت است از تفکر سازمان یافته و منظم و «تمرکز حواس» یعنی به کارگیری حواس مختلف انسان در توجه به شی یا عامل معین.

بنابراین اگر متعلم حواس خود را به سوی آن عامل معین جلب کند این فرآیند را  «توجه» می نامند و توجه مطلوب، همان تمرکز حواس است که اگر متعلم ویژگی‌های آن را پیدا نکند، نمی تواند تمرکز داشته باشد.

  در هنگام مطالعه، باید تلاش کرد که خوانده شده‌ها به ثمر برسد و برای این نکته، باید مطالب مهم را تکرار کرد، یادداشت برداشت، علامت زد، طبقه بندی نمود و ...

 7-رعایت نکات بهداشتی در هنگام مطالعه

الف ـ نور کافی

 که از آمیزه یک مهتابی و یک لامپ 100 وات به وجود می‌آید. (مهتابی به تنهایی کافی نیست چون نوسان نور دارد).

ب ـ هوای لازم

فضای گرم و گرفته انسان را خسته می‌کند. باید فضا از هوای ملایم و مطبوع برخوردار باشد.

ج) تغذیه مناسب

 افرادی که کارهای فکری و مطالعه زیاد دارند؛ باید از غذاهای کم حجم و پر انرژی استفاده کنند. مصرف میوه یا غذاهایی که سرشار از فسفر، ویتامین A،B12 و ... هستند، مفید خواهد بود.

د) ورزش چشم

در بین مطالعه چندین بار به مکان‌های دورتر نگاه کنید و سپس نگاه خود را به شئ ای نزدیک خود متمرکز کنید. این نوع ورزش برای دوری از خمودگی و خستگی چشم بسیار مفید است.

ه ) زمان مناسب

اول شب، طلوع فجر و زمانی که قبل از آن انسان استراحت کوتاه کرده باشد؛ بهترین وقت مطالعه است. حداقل یک ساعت بعد از غذا؛ زمینه پذیرش مطالعه بهتر است.

و) مکان مناسب

 از مطالعه در جاهایی که رفت و آمد زیاد است، سر و صدا فراوان می‌باشد، یا خاطرات خوبی در آن جا ندارید، پرهیز کنید.

ن) خواب کافی

سبک صحیح خوابیدن را یاد بگیرید.

مطمئن باشید اگر خواب مطلوب داشته باشید، هوشیار تر میشوید، انرژی بیشتری خواهید داشت و در نهایت تمرکز حواس بیشتری پیدا می کنید،

دو عامل زیر اختلال خواب را کاهش میدهند:

*نظم دادن به ساعات خواب و بیداری

*عدم درس خواندن در رختخواب .

استراحت کافی در هنگام مطالعه داشته باشید.

هر 30 تا 40 دقیقه، حداقل 5 دقیقه استراحت همراه با مرور ذهنی و نرمش‌های چشم، جسم و فکر داشته باشید. البته در دروسی که نیاز به تفکر عمیق دارد زمان یاد برای مطالعه کاهش می‌یابد.

ی) صحیح نشستن در هنگام مطالعه

در هنگام مطالعه، از خوابیدن، تکیه کردن و دراز کشیدن پرهیز کنید و سعی نمایید ستون فقرات صاف و عمودی باشد و زانوها به صورت زاویه حاده نباشند؛ گردن نسبت به کمر حالت افقی نداشته باشد (در راستای آن باشد) و ...

8-مرور مطالب

مرور بعد از مطالعه؛ در دقایق استراحت، قبل از مباحثه و قبل از حضور در کلاس، نقش مؤثری در ماندگاری مطالب آموخته شده خواهد داشت. آن چه که خواندید و حتی فهمیدید و حفظ کردید، باز مرور ذهنی کنید؛ تا در ذهنتان تثبیت گردد.

9-مطالعه ملحقات درس

مطالعه و مرور تصاویر، جدول‌ها، خلاصه‌ها و سؤالات هر درس را در هر فرصت ممکن، مورد نظر قرار دهید.

10-تندخوانی

سعی نکنید تمام مطالب را در مطالعه اول بفهمید؛ زیرا در بسیاری مواقع، درک مطالب با تکرار و پایان یافتن فصل درسی تحقق پیدا خواهد کرد. بهتر است برای بالا بردن حجم مطالعه خود در واحد زمان، همراه با درک بیشتر مطالب؛ از روش‌های تندخوانی استفاده نمایید.

 11-فراهم کردن لوازم و امکانات اولیه مطالعه

 فرهنگ لغات، مداد، پاک کن، دفتر یادداشت خلاصه درس و ... در هنگام مطالعه کنارتان باشد؛ تا در مواقع لازم، به راحتی بتوانید به آن‌ها مراجعه کنید.

12-رفع اشکالات درسی

در هنگام مطالعه و پس از دقت کافی، اگر مطالب را نفهمیدید، نگران نشوید. بلکه آن بخش را علامت بزنید یا از دوست یا استاد خود بپرسید و یا به شرح مراجعه کنید.

تذکر: البته نه زیاد توقف کنید که خسته شوید و نه سریع به منابع کمکی و شرح‌ها مراجعه کنید، که مانع پویایی اندوخته‌های ذهنی قبلی شما شود.

13- مباحثه ، تبادل نظر ومذاکره علمی

برای تثبیت علوم مختلف، سعی کنید با اساتید و دوستان خود مباحثه تبادل نظر کنید؛ زیرا هر موضوعی روش خاصی را برای مطالعه و فراگیری می‌طلبد و در این تبادل نظر، بهترین راه شناسایی شده و  تلاش علمی انسان قرین موفقیت خواهد شد.

مباحثه نقش بسیار مهمی در تثبیت مطالب آموخته شده دارد و از امتیازات حوزه‌های علمیه می‌باشد. حتی اگر توانستید، یک موضوع را بیش از یک بار مباحثه نمایید.

ضرورت داشتن زمینه معلوماتی

آمادگی برای ورود به مبحث جدید لازم است.به این معنا که طلبه تسلط بر مطالب قبلی داشته و آشنایی اجمالی با درس جدید کسب کند.

به طور مثال اگر متعلم صرف و نحو را به خوبی نداند در درس های بعدی مشکل اساسی خواهد داشت، بنابراین هر درسی در هر پایه ای از تحصیل زمینه موفقیت پایه ی دیگر است،از این رو باید تلاش کرد دروس قبلی را به خوبی یاد گرفت واین مستلزم مباحثه است.

توصیه می شود که بر اساس یک برنامه ریزی مناسب با ظرفیت خود به مطالعه زنجیروار و پیوسته پرداخته شود و سعی گردد از مطالعات بی هدف و متنوع و گاهی مضر به حال حافظه پرهیز شود و تنها مطالبی که مربوط به مطالب قبلی بوده و در جهت تکمیل و دوام آن مفید است مطالعه گردد.

14-تدریس

سعی کنید در فرصت‌های ممکن، وقتی را برای تدریس، اگر چه برای دو نفر، در نظر بگیرید.

 15- نکته برداری

خلاصه نویسی و نکته برداری از مطالب مهم دروس را به عنوان یک روش طلایی تلقی نمایید؛ تا بتوانید از اوقات مطالعه استفاده بهتری ببرید.

16-مشاوره با یک مشاور

نگرانی‌ها و مسایل روحی، عاطفی و فکری خود را بدون خجالت و دلهره، با افراد با صلاحیت مطرح کنید؛ تا هر چه زودتر حل شود؛ زیرا هم در تحصیل شما اثر منفی می‌گذارد و هم آثار منفی آن در ساختار شخصیت شما نتایج بدی به همراه خواهد داشت.

17-تقویت معنویت وتهذیب نفس

الف : ایمان، آگاهی پرطراوت و فعالی است که منشاء عمل می شود ، باور قلبی برجسته ای که بر سایر دانسته ها غلبه می‌کند و اراده ما را تحت کنترل خود در می آورد؛ آگاهی زنده ای که از سطح آگاهی های دیگر به شدت فراتر آمده و به خوبی انگیزه اقدام عملی می بخشد و تحت تأثیر سایر آگاهی های معارض قرار نمی‌گیرد.

صورت پایداری که در تار و پود وجود ما نفوذ کرده و به اندک مناسبتی با تمام هیبت و هیمنه خود وارد فضای ذهن می شود و معارض ها را از صحنه از خارج می کند، دستوری که در مقام عمل هیچ گاه فراموش نمی شود و در ایجاد انگیزه همیشه موفق است.

هر چه این ویژگی ها در موضوعی بیشتر باشد ایمان ما به آن بیشتر است. درجه ایمان ما به هر گزاره به میزان برجستگی آن گزاره در وجود ماست و هر گزاره که برجسته تر و شکوفا تر باشد در تحریک اراده و تشدید انگیزه موفق‌تر و به اقدام و عمل نزدیک تر است.

کمال ما انسانها در بندگی خدا و معرفت است از این رو باید مهمترین دغدغه و مطلوب ما رسیدن به این مرتبه باشد و اراده ما در این جهت قرار گیرد. مهمترین برنامه زندگی، که اهمیتش از تمام لحظات حیات ما را فرا می گیرد، تکامل انسانی است که تنها درسایه بندگی حاصل می‌شود. اگر چنین است باید بیشترین اراده و انگیزه ما صرف این هدف مهم شود. به همین جهت "یاد خدا"و "صفات او" در همه حال برای انسان لازم است.

 یاد خدا و توجه به صفات او دسته ای از آگاهی های حیات بخش را در وجود ما می شوراند و میل شدید به تحصیل رضای او و تقرب و به دست آوردن صفات او را در ما ایجاد می کند.

زمانی که انسان چنین هدف والایی داشته باشد ،انگیزه ای در او ایجاد میشود که میشود مصداق کلام گوهربار امام صادق علیه السلام «ماضَعُفَ بدنٌ عمّا قَویَت علَیِه الِّنیَّهُ» چون نیت به انجام کاری قوی باشد، هیچ بدنی احساس ضعف و ناتوانی نمی‌کند. (من لایحضره الفقیه ،ج4،ص400)

چنین فردی در سلوک علمی خویش باید خود را به تقوا بیاراید (تهذیب نفس و عمل به آنچه به آن علم پیدا می کند و دوری از آنچه ناپسند ومذموم است) تا از خطرات و آسیب های راه مصون بماند وبرای این کار در ابتدا باید صفت اخلاص را ملکه وجودی خویش گرداند که از اهم خصایص ممدوح این مسیر است.

ب : اخلاص در نیت، در تمام اعمال به منزله روح است در پیکر و صلاح و فساد اعمال بستگی کامل با نیت آنها دارد.

ج : عمل به دانسته ها نیز مهم است؛ چنانچه در حدیث آمده است: کسی که دانش آموزد و به آن عمل کند در ملکوت به بزرگی یاد می شود.

شهید ثانی رضوان الله علیه فرمودند: بدان که علم به منزله درخت است و عمل به جای میوه آن درخت و همانطوراست که درخت میوه اگر بار میوه نیاورد ارزشی ندارد (شهید ثانی،آداب تعلیم وتعلم در اسلام،ص 67)

سه شرط اساسی موفقیت در تحصیل :

1)اخلاص در عمل ( تعلیم و تعلم وتربیت)

2)تزکیه نفس از اخلاق فاسده و ضمیمه و تزیین آن با صفات حمیده

3)توکل در امور به خدای تعالی و مشغول نکردن خاطر به غم روزی تا با فراغ بال به تعلیم و تعلم پردازند؛ شرایط دیگری نیز ذکر فرموده اند، از قبیل: حسن خلق ،عفت نفس، علو همت ،قیام به ظواهر شرع و شعائر اسلام و...که برای طالب علم اخذ آنها لازم و واجب است.

18- ایجاد وتقویت انگیزه

وقتی  نسبت به چیزی علاقه فراوان داریم آن را اراده می‌کنیم. یعنی برای رسیدن به آن حرکت می نماییم. پس منشاء اراده و اقدام در وجود ما علاقه شدید (و به تعبیر حکما شوق اکید) است. اگر فرض کنیم در آن واحد چند میل مختلف در درون ما وجود داشته باشد آنکه از همه قوی تر و شدید تر است منشاء عمل خواهد شد و بقیه تحت الشعاع او قرار می گیرد.

 میل ==» میل شدید ==» اراده و حرکت...

بنابراین اراده محصول میل شدید و علاقه وافر است. میل و علاقه ما به اشیا اغلب برخاسته از "آگاهی" نسبت به خوبی آن است، در واقع تصویر ذهنی ما از خوبی یک چیز در نهاد ما نوعی گرایش و شوق تولید میکند و این گرایش و شوق ،اگر شدت و قوت گیرد، به حرکت و عمل می انجامد. آنچه مهم است دانستن این نکته است که آگاهی های ما مانند امیال و علاقه های ما شدت و ضعف می پذیرد. هرچه آگاهی ما پر رنگ تر و زنده تر باشد میل شدید تری ایجاد میکند و هرچه کمرنگ و نحیف باشد در ایجاد علاقه و انگیزه ناتوان تر است.

 آگاهی برجسته و شدید ==» میل شدید ==» اراده

پیدایش نشاط و کسالت تحت اختیار انسان است و آدمی با انجام اقداماتی می تواند طی زمان مناسب موضوع نشاط و کسالت را در وجود خود مدیریت کند. یعنی نشاط را ایجاد یا تقویت کند و جلوی پیدایش کسالت را بگیرد، کسالت روحی گاهی یک عارضه طبیعی است و گاهی به صورت یک بیماری مزمن در می آید (که دراین صورت حتما باید به ریشه یابی ودرمان آن پرداخت) ، مقابل کسالت آمادگی برای عمل و اقدام است که از آن به نشاط، طراوت ،جوشش ،فعالیت، تلاش، انگیزه، اراده، شادابی و سرزندگی تعبیر می شود.

برای ایجاد وتقویت انگیزه مطالعه موثر در خود ،در نظر گرفتن این نکات حائزاهمیت است:

1- باید به این نکته دقیق پی برد که اصولا نیازها در انسان وجود داشته و همانند موتور محرک های با ایجاد انگیزش های مختلف او را به تلاش و فعالیت واخواهند داشت ،مسئله مهم کیفیت و جهت ارضای نیاز است .البته عوامل مختلفی در شدت و ضعف نیازها دخالت دارند ،ولی نه در اصل نیازها .

در حقیقت آنچه را ما تحت عنوان ایجاد انگیزه می‌نامیم همان جهت دادن به ارضای نیاز است.

2- انسان به طور فطری تمایل به شناخت واقعیات و حقایق عالم را داشته و خواه ناخواه در این جهت تلاش و تکاپو خواهد کرد، آنچه مهم است آن است که در اثر عوامل مختلف داخلی و خارجی، این نیاز فطری در بسترهای متناسب و منطقی و تعالی بخش خود ارضا نگردیده و انگیزش های قوی برخاسته از آن در جهات عدیده ای به جریان می افتد که نتایج مفید و ثمربخش به همراه نداشته و گاه موجب بروز اشکالات جدی در زندگی و رفتار فردی و اجتماعی فردمی‌گردند.

وچنانچه طالب علم با توجه به نیازهای خاص دوران رشدش به فعالیت‌های مطالعاتی و مباحثاتی بپردازد قطعاً انگیزش هایش تشدید خواهد شد وعلاقه های متنوع و جدی تری نسبت به موارد مذکور در وی پدیدار خواهد گردید و امید و نشاط در او افزایش یافته و به تدریج به شخصیتی فعال و خلاق و تحول زا تبدیل خواهد شد.

3- انسان قادر است با توجه و یادآوری کمالات یا معایب امور در وجود خود دلبستگی یا دلزدگی ایجاد کند و چون محبت و نفرت تحت قدرت انسان و در اختیار اوست امر و نهی و تکلیف به آن تعلق گرفته است.

4- عدم کاربرد اندوخته‌ها در زمینه های تحصیلی، شغلی و زندگی فردی و خانوادگی. مطالعه جهت دار در ابعاد زندگی مورد استفاده واقع خواهد شد ولی مطالعه بی‌جهت و گذرا ،نفعی را عاید فرد نکرده وپس از مدتی فردرا دچار بلاتکلیفی می سازد ، بنابراین اگر مطالعه انسان را در زندگی کاربرد داشته باشد انگیزه مطالعه نیز افزایش می‌یابد.

5- زندگینامه بزرگان علم و اندیشه را زیاد مطالعه کنید تا انگیزه کاری بعد از تحصیل را تقویت کنید.

ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون

تقوا پیشگان هرگاه وسوسه ای از شیطان به آنها رسد متذکر گردند و همان دم بینایی پیدا کنند.

6- وجه به این نکته نیزلازم است که دلها حالت نشاط و کسالت دارند پس هرگاه که نشاط داشتند به مستحبات نیز بپردازید و هرگاه که کسالت عارض شد تنها به واجب اکتفا کنید.

امام رضا(ع) فرموده اند:

دلهای انسانها به صورت طبیعی حالت اقبال و ادبار و نشاط و سستی دارد.

 کسالت و نشاط یک پدیده انسانی است و مانند سایر پدیده های انسانی نباید تک عاملی تحلیل شود و باید ریشه یابی شده و عللی که قابل کنترل است را مدیریت کنیم و آنچه از کنترل خارج است و موجب کسالت های لحظه ای و موقتی میشود با تفریح و تقویت خود در امور معنوی و جسمی و...مدیریت کرده (خوابیدن، درمان کسالت روحی نیست بلکه آن را تشدید می کند).و در لحظه ی کسالت نیز به این نکته توجه داشته باشیم که فقط به امور واجب بپردازیم وبدانیم کسالت و ادبار معمولا عارضه ای زودگذر و طبیعی است.

به طور خلاصه میتوان راه هایی رابرای تقویت انگیزه نام برد ،از جمله:

تنظیم خواب،

رعایت برنامه غذایی،

ورزش ،

حجامت یا اهدای خون،

توجه به فضای محیط مانند :رنگ روشن، نور کافی و درجه حرارت متناسب،

رعایت بهداشت فردی ،

رعایت نظم و آراستگی فردی ،

اقدام برای درمان بیماریها و حفظ سلامت

ایمان به خدا و ارتباطات معنوی،

دعا و درخواست طراوت روحی از خدای متعال،

 افزایش ایمان به رسالت طلبگی،

معاشرت با انسانهای سرزنده و موفق،

 ارتباطات اجتماعی و هم صحبتی با دیگران ،

تفریح وسرگرمی مفید و سالم،

 استفاده از برنامه های رقابتی ،

حضور در جمع و طراحی برنامه های گروهی ،

نظر به فراورده تولیدی ،

استحکام عمل ،

پرهیز از معاشرت با انسانهای سست و بی رمق،

پرهیز از گناه،

 پرهیز از انزوا و گوشه گیری ،

شناخت ظرفیت جسمی و روحی خود و عدم مقایسه خود با دیگران ،

تلاش برای کسب مهارت های طلبگی،

مطالعه سرگذشت بزرگان،

شرکت مستمر در برنامه های اخلاقی،

مشاوره مستمر در برنامه ها ،

پیگیری مستمر برنامه درسی و پرهیز از انباشته شدن تکالیف،

پرهیز از برنامه های بیهوده و سرگرمی های لغو،

 پرهیز از پرداختن افراطی به فعالیت های جانبی وقت گیر و...

تقویت بنیه ی جسمی و تغذیه ی سالم

"جسم ،مرکب روح است" وتا فرد مرکب محکم وسالمی نداشته باشد،به سرمنزل مقصود نخواهد رسید ؛این جمله بیان کننده مقصود کلام در این قسمت است .

بسیار این حدیث شریف از امام حسن عسگری (علیه السلام )را شنیده ایم که

«ان الوصول الی الله عزوجل سفرٌ لایدرک الابامتطاء اللیل»رسیدن به خداوند سفری است که جز با مرکب شب طی نشود . بحارالانوار/ج75/ص380

و بسیار مشتاقیم ما نیز مانند بزرگان پرورش یافته در مکتب دین سیر الی الله داشته و آثار ماندگار و موثری از خود به جای بگذاریم(مثل تمامی علما اسلام از صدر اسلام تا عصر امروز )؛یکی از مسائل مهم و زمینه سازی که در این مسیر باید به عنوان وظیفه ی خود نصب العین کرده و به آنچه در این زمینه از سوی بزرگان دین وارد شده است توجه داشته باشیم ، بحث رسیدگی و تقویت پایه ی جسمی خود ومرکب طریقمان هست .

مخصوصا در زمان تحصیل برای رسیدن به این هدف باید تمام تلاش خود را برای داشتن سبک زندگی سالم و همین طور سبک تغذیه سالم داشته باشیم تا بتوانیم با نیروی کافی به مسیر علمی و عملی خود ادامه دهیم .

در این زمینه کتب و سخنرانی های فروانی وجود دارد و ما با خواندن روایات گوهر بار پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و ائمه اطهار سلام الله علیهم  میتوانیم برنامه ای جامع و کافی برای داشتن سبک تغذیه ی سالم تدوین کرده و به سلامتی خودمان ،خانواده و اطرافیان عزیزمان کمک کنیم(مانند بیان امیرکلام که فرموده اند:خوردن روزانه یک سیب فرد را از پزشک بی نیاز میکند) .

19-داشتن برنامه ای منظم برای تفریح به منظور کسب نشاط

اصل زندگی ،مخصوصا زندگی امروزی پر از فراز و نشیب هایی است که انسان را از ادامه ی تلاش خود برای رسیدن به موفقیت و سعادتت منصرف و یا سست میکند ؛یکی از مهم ترین روش های توصیه شده ی اسلام برای مقابله با این عامل آسیب زا (بعد از صبر و صلاه و درواقع در راستای عبادات و توکل به خدای متعال )داشتن برنامه تفریحی منظم برای خود وخانواده مان است .

با این کار از بروز بسیاری از مسائل و مشکلات روانی و کم حوصلگی های خود و خانواده مان جلوگیری میشود و تضمین کننده سلامت روانی و در نتیجه سلامتی جسمی افراد است .

باید مهارت داشتنِ تفریح های سالم وسازنده را بیاموزیم و در برنامه ریزی روزانه برای آن ها وقت بگذاریم ،بتوانیم تفریح هایی برای خود ایجاد کنیم که برای اجرایشان منابع مالی و زمانی خاصی نیاز نیست ،کسب این مهارت که زیبایی های کوچک و بزرگ اطرافمان را درک کرده و از تعامل با آنها ،در موقع بدحالی، سریع حال بدمان را به حال خوب تبدیل کنیم ،بسیار حائز اهمیت و کمک کننده است .

20-عادت کردن به مطالعه

گاهی می‌توان شیوه ارضا برخی از نیازها را در اثر تقویت و تکرار به شکل مستمر و همیشگی در آورد. این جریان همان پدیده‌ای "عادت" است، در حقیقت عادات اموری هستند که جزئی از خصلت‌های پایدار و همیشگی فرد شده و ارضای نیازها را به طور ساده و سریع ای در بستر های خاصی عملی می سازند. لذا اگر فرد بتواند به تدریج مطالعه را به شکل عادت در خود درآورد گام بلندی در راستای رشد عقلی خود برداشته است .عمده‌ترین عوامل ایجاد عادت در فرد "تقویت" و "تکرار" می باشد .هرکس می تواند با تقویت و تاکید و تمرکز بر یک رفتار خاص و تکرار مناسب و مداوم آن به تدریج، آن رفتار را در خود به صورت عادت در آورد.

موفق و سلامت باشید.

اصغر اخوی
رییس مرکز مشاوره جامعه الزهرا علیهاالسلام

 

منابع :

(مرتضوی زاده، حواس پرتی هنگام مطالعه و شیوه های مقابله با آن)

(عالم زاده ی نوری ،راه ورسم طلبگی ،دفتر هفتم)

(شریعتی رودسری، شیوه های مطالعه ی موفق)

(کرمی، روش تحصیل،)

(مبلغ، گامی در بعثت فرهنگی؛ص33 )